«قرن هاست کشاورزان در حاشیه زاینده رود تا تالاب گاوخونی زراعت می کردند. اما این روزها خبری از رود نیست و زمین ها مفتشان هم گران است. آنها که توانستند دیوار کشیدند بالا و زمین کشاورزی را یا باغ کرده اند یا گلخانه.» آفتاب لب بام است. پیرمرد با دستانی پهن و آفتاب سوخته نیت می کند و صدای الله اکبرش در فضا می پیچد. بر لبه دالان خانه اش که از چوب یک دست اما رنگ پریده که لایه زیری توی ذوق می زند می نشینم و منتظر می مانم تا نمازش تمام شود، چون به قول خودش شگون ندارد میان نماز گله کند.

«حاج محمود» کف دست هایش را گواه زحمت کشی هایش از کشاورزی می داند؛ نشانم می دهد و می گوید: سوزن در این دست ها فرو نمی رود؛ می توانی امتحان کنی. تا بوده رعیتی کردیم؛ آبرومند زندگی کردیم. زندگی مان به این رود وابسته است. این رود در تابستانها کم آب می شد اما هیچ وقت فصلی نبود.»

او ادامه می دهد: «در گذشته هر خانواده ده نفره از همین کشاورزی زندگی می کرد. همه چیز طبیعی بود. این همه درد و مرض به جون مردم نبود. هرچه درد است از خشکی رود است. ما هم همدرد کشاورزان خوزستانیم؛ مگر نه اینکه جوانی مان را در همین خاک گذاشتیم تا از اشغالی دشمن درآمد! حالا هم نمی توان مردم را به جان هم انداخت تا جبران کم کاری ها و سوءمدیریت ها شود!»

«در گذشته هر خانواده ده نفره از همین کشاورزی زندگی می کرد. همه چیز طبیعی بود. این همه درد و مرض به جون مردم نبود. هرچه درد است از خشکی رود است. ما هم همدرد کشاورزان خوزستانیم؛ مگر نه اینکه جوانی مان را در همین خاک گذاشتیم تا از اشغالی دشمن درآید! حالا هم نمی توان مردم را به جان هم انداخت تا جبران کم کاری ها و سوءمدیریت ها شود!»

آیا دلیل خشکی زاینده رود را در نظریه مالتوس می توان یافت؟

این روزها موضوع تنش آبی در کشور همه جا مطرح است. توضیح اینکه چرا و چگونه به اینجا رسیده ایم چندان ساده نیست. یکی از نظریه هایی که در این زمینه مورد استفاده قرار می گیرد، نظریه جمعیت رابرت مالتوس، کشیش و اقتصاددان انگلیسی است. طبق نظریه مالتوسی، جمعیت بیشتر و منابع محدودتر به ناگزیر به صورت برخورد و تقابل بر سر منابع درمی آید و البته جنگ بر سر آب یکی از موارد است.

در همین ارتباط شهرام نخعی، کارشناس آب، در گفت و گو با خبرنگار ایراسین اظهار می کند: یکی از بدترین سالهای آبی کشور از نظر منابع و مصارف را می گذرانیم. یکی از عواملی که به عنوان شاخص های امنیت آبی مطرح می شود ارتباط جمعیت با محدودیت منابع آبی برای نمونه در همین حوضه زاینده رود است.

او می افزاید: دولت موظف است با تولد هر نوزاد، حداقل ۱۷۵ مترمکعب آب صرفا برای نیازهای شرب و بهداشت تامین کند که در برخی از استانداردها نیاز فضای سبز هم به این عدد اضافه می شود.جمعیت استان اصفهان از سال ۵۷ تاکنون بیش از دوبرابر افزایش پیدا کرده و امروز هم در مقایسه با گذشته، مصرف آب، سطح رفاه اجتماعی و بهداشت ارتقا یافته است.

او می گوید: اقلیم ایران زمین همواره خشک بوده است و شاخص جمعیت به عنوان عامل تاثیرگذار مثبت اجتماعی، تاثیر متضادی بر وضعیت اقتصاد آبی کشور داشته است. ضمن آنکه برای تامین امنیت شغلی و معاش این جمعیت هم بایستی منابع آبی جدیدی تعریف کرد که در محاسبات لحاظ می شود.

نخعی به سوبهره برداری ها از منابع آبی طی دهه های اخیر در کشور اشاره می کند و ادامه می دهد: این شرایط خودساخته که ناشی از بی تدبیری عمومی نسبت به آب و محیط زیست است و عدم توجه به مبانی ساختاری مهندسی آب و عوامل اجتماعی، سیاسی مرتبط با آن می تواند جامعه نه چندان به بلوغ رسیده ما را به سمت تراژدی استفاده از منابع مشترک سوق دهد.

او اضافه می کند: در این تراژدی ذینفعان اصلی و غیراصلی سعی می کنند تا با بهره برداری هرچه بیشتر از منابع موجود، نفع بیشتری ولو ناپایدار عاید خودشان کنند حتی اگر در میان مدت منجر به نابودی منابع شود.

دولت موظف است با تولد هر نوزاد، حداقل ۱۷۵ مترمکعب آب صرفا برای نیازهای شرب و بهداشت تامین کند که در برخی از استانداردها نیاز فضای سبز هم به این عدد اضافه می شود.جمعیت استان اصفهان از سال ۵۷ تاکنون بیش از دوبرابر افزایش پیدا کرده و امروز هم در مقایسه با گذشته، مصرف آب، سطح رفاه اجتماعی و بهداشت ارتقا یافته است.این کارشناس آب تصریح می کند: اینجاست که نقش حکمرانی خوب می تواند متجلی شود و ضمن بسترسازی فرهنگی و تدوین مقررات خوب، جامعه را از تراژدی بهره برداری حداکثری از منابع مشترک به مصرف بهینه از منافع مشترک رهنمون کند و در چهارچوب وظایف حاکمیتی نظارت لازم را ایفا کند.

او می گوید: بدیهی است که نخستین اولویت مصرف بهینه از منافع مشترک آب، مصرف در بخش شرب و بهداشت است و افزایش جمعیت نباید به عنوان شاخص منفی در نظر گرفته شود؛ چراکه در مواقع بحرانی نظیر جنگ یا بلایای طبیعی قسمتی از جمعیت دست به مهاجرت ناخواسته می زنند که این نیروی انسانی می تواند به ظرفیت بالقوه عامل پیشرفت و توسعه را بنا کند.

نخعی ادامه می دهد: در نهایت ریشه مسائل امروز را باید غفلت در برنامه ریزی مناسب در چهارچوب حکمرانی خوب دانست. حکمرانی خوب در منابع آبی و محیط زیست نمی تواند خارج از حکمرانی سیاسی رخ دهد. رعایت استانداردهای مدیریتی و حکمرانی خوب منابع آبی کافی برای جمعیت فعلی و آیندگان را فراهم می کند و تراژدی امروز ما کمبود منابع آبی نیست بلکه مدیریت ضعیف منابع آبی است!

انسانها در بخش اعظمی از تاریخ خود به یک اندازه منابع طبیعی را رایگان و با مقادیر نامحدود در دسترس داشته اند. اما همانطور که نرخ تولید اوج گرفته استفاده ما از منابع طبیعی و آسیب زدن به محیط طبیعی مان هم بالا گرفته است. اگرچه الگوی مالتوسی که در آن رشد جمعیت دستاوردهای موقت درامدی را بی تاثیر می کند می تواند در جوامع روستایی که «حاج محمود» عضوی از آن است، موثر باشد؛ اما هنوز هم وزنه سومدیریت و عدم شفافیت و  پذیرش اشتباهات گذشته عاملی است بر ته کشیدن میزان دسترسی به منابع آبی حوضه زاینده رود به ویژه در شرق اصفهان!

اسفندیار امینی، دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی اصفهان به خبرنگار ایراسین می گوید: وزارت نیرو به بهانه کمبود آب شرب، به حقابه کشاورزان و محیط زیست تعرض کرده است. نیاز سرانه مصرف آب هر شهروند ۱۵۰ مترمکعب در روز است که به ۹ نیاز فرد پاسخ می دهد.

امروزه ۸۰ درصد از نیاز آبی هر فرد بازیافت می شود

او می افزاید: امروزه این امکان فراهم شده است که ۸۰ درصد نیاز آبی هر فرد بازیافت شود که در مقایسه با میزان برداشت از منابع خام به بهانه تامین نیاز شرب و بهداشت متفاوت است. این تفاوت در همه جای کشور مشهود است.

امینی می گوید: چنانچه شرب خانگی از غیرخانگی تفکیک می شد و بخشنامه سال ۹۶ وزارت نیرو که با همین هدف بود اجرایی می گردید این مشکل رفع می شد. اما علت این که این اتفاق نمی افتد این است که به بهانه تامین آب شرب و بهداشت، آب انتقال می یابد و ریشه مسائل درهمین نکته است.

چنانچه شرب خانگی از غیرخانگی تفکیک می شد و بخشنامه سال ۹۶ وزارت نیرو که با همین هدف بود اجرایی می گردید این مشکل رفع می شد. اما علت عدم این اتفاق، این است که به بهانه تامین آب شرب و بهداشت، آب انتقال می یابد و حتی پساب این آب هم فروخته می شود و ریشه مسائل درهمین نکته نهفته است.

او ادامه می دهد: مساله افزایش جمعیت در حوضه زاینده رود نیست. در طرح آمایش سرزمین استان خوزستان درصفحه ۲۲۶ آمده است که در سه زیرحوضه کارون بزرگ، دز و کرخه به طور میانگین سالانه ۳۲ میلیارد و ۲۹۰ میلیون مترمکعب آب وارد خوزستان می شود در صورتیکه نیاز شرب جمعیت ۴ میلیون و۵۰۰ هزار نفر به چشم نمی آید.

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی اصفهان تصریح می کند: چنانچه وزارت نیرو روشنگری می کرد و مسائل مربوط به آب در اختیار کارشناسان و متخصصان مربوطه قرار می گرفت و با اجتناب از سیاسی کاری، رسانه ملی به درستی وظیفه خود را ادا می کرد بدنه های اجتماعی درگیر ندانم کاری های وزارت نیرو نمی شد.

او با تاکید بر تخلفات وزارت نیرو در حکمرانی آب اظهار می کند: کالای آب مساله ای غامض و تخصصی است و نباید هر کسی در این زمینه اظهار نظر کند، این درحالی است که وزارت نیرو و جهاد کشاورزی موظف هستند در این زمینه شفاف سازی کنند و با قبول اشتباهات گذشته این مسائل برطرف شود.

امینی با اشاره به اینکه در سال زراعی جاری برای تامین حقابه کشاورزان شرق اصفهان ۹۰ میلیون مترمکعب آب رهاسازی شد، ادامه می دهد: از ابتدای سال آبی تاکنون، کل آبی که از تونل ها و رودخانه طبیعی وارد سد زاینده رود شده ۷۱۰ میلیون مترمکعب است و این شائبه که تونل ها به طور میانگین ۶۴۷ میلیون مترمکعب آب وارد اصفهان می کنند نادرست است.

او می گوید: در مناقشات آبی اخیر و آینده لازم است که رسانه پرمخاطب ملی از سیاسی کاری پرهیز کند و فضای منصفانه ای را هم در اختیار حقابه داران و محیط زیست استان اصفهان قرار دهد تا این مسائل به دور از حواشی و حب و بغض های سیاسی و جناحی برای مردم تبیین و شفاف شود.  

امروزه حکمرانی آب و انقلاب بی وقفه فناوری، ثابت می کند که الگوی مالتوسی دیگر توصیف معقولی از جهان نیست و همانطور که از سده نوزدهم، اقتصاد دنیا به یک رژیم غیرمالتوسی جدید گام گذاشت؛ در دنیای امروز هم اگرچه منابع آب شیرین بسیار محدود است و به قول مارک تواین «آب برای جنگیدن است» اما می توان با بهره مندی از شیوه خردمند حکمرانی آب، تراژدی کمبود منابع آبی را تمام و به مدیریت ضعیف منابع آبی پایان داد!

عاطفه علیان؛ خبرنگار ایراسین