یادداشت اختصاصی ایراسین به قلم دکتر مجید پور مقدم، مشاور معاون معدنی وزارت صمت؛

ایران در بخشی از منطقه زمین‌شناسی قرار گرفته که به بهشت گوهرشناسان معروف است و یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر انواع ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی به جز الماس در کشور یافت می‌شود که از جمله می‌توان به اوپال، سیترین، آمتیست، عقیق، فیروزه، ژاسپر، بریل، انواع کوارتز، اپیدوت، گارنت، کریزوکلا و تورمالین اشاره کرد. این سنگ‌ها انوع قیمتی و نیمه‌قیمتی را تشکیل می‌دهند.

 هم اکنون در20 استان کشور، گوهرسنگ‌های شناسایی شده‌اند، ایران جزء 8 کشور برتر جهان از نظر بیشترین مقدار ذخیره و رتبه 5 جهان در تنوع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی جهان است. در زمینه تراش و فرآوری گوهرسنگ‌هاف کشورمان جایگاه بالایی ندارد و با توجه به عده محدودی که در بخش نگین‌تراشی و تراش هنری سنگ‌ها مشغول هستند، در واقع سهم ایران از ارزش افزوده این مواد معدنی اندک است، این در حالی است که بازار مصرفی بزرگی در کشور وجود دارد و نیازمند محصولات تولیدی این بخش است.

رتبه تنوع گوهرسنگ‌ها در ایران

ایران جزء 5 کشور برتر جهان در تنوع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است.

رتبه ذخایر گوهر‌سنگ‌ها در ایران

ایران با داشتن پتانسیل‌های بالقوه معدنی و شناسایی بیش از 4 میلیاردتن ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی از مجموع ذخایر 60 میلیاردتن کل ذخایر مواد معدنی شناسایی شده قطعی و احتمالی از 200 زون شناسایی شده گوهرسنگ‌های مربوط به 14 استان کشور، جزء 8 کشور مطرح جهان از نظر بیشترین میزان ذخیره گوهرسنگ‌ها است.

مشخصات یک گوهرسنگ خوب:

زیبایی، استقامت، کمیابی، مد روز و قابل حمل

ویژگی‌های اصلی گوهرسنگ‌ها:

درصد خلوص بالا

درجه سختی بالا مخصوصا سنگ‌های عقیق

قابلیت استفاده در صنعت جواهرسازی

تنوع رنگ

ذخیره قابل توجه معدنی

رنگ منحصر بفرد

قابلیت برش و تراش حجم بسیار بالا

زیبایی و کیفیت بالا

قابلیت رقابت

بازار بدون رقیب

پتانسیل گوهرسنگ‌های ایران

در کشور ما با توجه به ذخایر معدنی فراوان از گوهرسنگ‌ها تاکنون هیچ گونه عملیات اکتشافی سیستماتیک و اقداماتی برای استخراج و فرآوری صورت نگرفته و فقط مقدار جزئی به صورت خام مورد بهره‌برداری که فاقد توجیه اقتصادی است.

نکته 1: سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی، شرایط تشکیل و ژنز متفاوتی دارند و طیف بسیار گسترده‌ای از شرایط فشار و دما در پیدایش آنها تأثیرگذار است و به طور کلی زمین‌شناسی گوهرسنگ‌ها را می‌توان به صورت ذیل دسته‌بندی نمود:

خاستگاه ماگمایی: گوهرسنگ‌ها با خاستگاه آذرین، ساختمانی بلورین دارند، پیدایش آنها در شرایط آرام و پایدار و نسبتا طولانی انجام می‌شود، کاهش تدریجی دما و وجود فضای کافی در تبلور کانی مؤثر هستند.

خاستگاه دگرگونی: در اثر ایجاد تغییرات در گرما و فشار و واکنش با محلول‌ها ایجاد می‌شوند و سنگ‌های دگرگونی ناحیه‌ای شامل بسیاری از سنگ‌ها می‌شود که بر اثر افزایش دما و فشار دفن شده و تغییر شکل پیدا کرده‌اند. برخی از این کانی‌ها عبارتند از گارنت، آندالوزیت، اپیدوت.

خاستگاه رسوبی: در این دسته، آب نقش اساسی در تشکیل کانی یا گوهر دارد، به گونه‌ای که آب‌ها با کانی‌ها واکنش می‌دهند و آنها را در خود حل می‌کنند. نوع کانی تشکیل شده بستگی به نوع عناصر حل شده در آب و دمای آب دارد، چنان‌چه واکنش آب با سنگ‌های غنی از سیلیس صورت گرفته باشد، برای مثال ماسه‌سنگ‌، کانی غیر از سیلیس ایجاد می‌شود به طور مثال کلسدونی و اوپال را می‌توان نام برد.

گوهرسنگ‌های برند بین‌المللی ایران:

فیروزه نیشابور

عقیق نمین

عقیق قم

 گوهرسنگ‌های ایران در دست اقدام جهت برند بین‌المللی:

کریزوکلای آذربایجان

اپیدوت تفرش

عقیق تربت حیدریه

آمتیست طرود سمنان

گارنت سبز تکاب

گارنت کرمان

وضعیت فرآوری گوهرسنگ‌ها در کشور و در جهان:

در زمینه تراش و فرآوری گوهرسنگ‌ها، کشورمان جایگاه بالایی ندارد و با توجه به عده محدودی که در بخش نگین‌تراشی و تراش هنری سنگ‌ها مشغول هستند، در واقع سهم ایران از ارزش افزوده این مواد معدنی اندک است. این در حالی است که بازار مصرفی بزرگی در کشور وجود دارد و نیازمند محصولات تولیدی این بخش است، وسعت به کارگیری و اشتغال‌زایی همگن حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای این صنعت به نیروی کار به صورت مستقیم به کار گرفته، کشور هند، 3 میلیون و کشور تایلند حدود 1.5 میلیون نفر و در کشور چین، کارخانه Gem and Gem حدود 3000 نفر نیروی کار به صورت مستقیم به کار گرفته شده‌اند.

تاریخچه شناخت گوهرسنگ‌ها در ایران:

شناخت و استفاده از گوهرسنگ‌ها در کشورمان قدمت طولانی دارد. برای نمونه معدن فیروزه نیشابور با قدمت تاریخی 7000 ساله و فعالیت وسیع 700 ساله که بخش اعظم قابل توجهی از فیروزه‌هایی که در تابوت فراعنه مصر به کار رفته از ایران بوده و همچنین کتاب رکوردهای جهانی گینس، ایران را بزرگترین تولید کننده فیروزه جهان اعلام کرده اما براساس آن تلاش چندانی برای اکتشافات نشده است. به این ترتیب باید تلاش بیشتری برای شناسایی و افزایش عمق اکتشافات انجام دهیم.

خواص درمانی گوهرسنگ‌ها و پیشنهاد کلینیک‌های سنگ‌درمانی در کشور:

به لحاظ تاریخی منشأ اصلی سنگ‌درمانی مربوط به کشور چین است که کتابی تحت عنوان امپراطوری زرد به نوشته یواخیم بارکها، تحلیل جامعی از پیدایش سنگ‌درمانی در کشور چین به خوبی روشن می‌شود. اگرچه از نظر علم پزشکی و حتی طب سنتی، جایگاهی برای خواص درمانی سنگ‌ها تعریف نشده ولی این موضوع از نظر طب اسلامی که احادیث معصومین (ص) مهمترین شالوده این طب هستند، البته روی سنگ‌های نمک و سرم‌های نمکی از آب‌های زیرزمینی معادن سنگ نمک جهت رفع بیماری‌های آسم، پوستی و ریوی ثابت شده که احداث بیمارستان‌های نمکی در دنیا در همین راستا می‌باشد و حتی در استان سمنان یکی از معادن نمک در دستور کار درمانی ـ توریستی قرار دارد.

در ایران می‌توان از ابوعلی سینا یاد کرد که از خواص سنگ‌های قیمتی برای درمان استفاده می‌کرد. مصری‌ها از لاجورد برای گذر به زندگی پس از مرگ استفاده می‌کردند و چینی‌ها از خواص درمانی یشم استفاده می‌نمودند. چارسلوس مشهورترین پزشک اروپا در قرون وسطا پس از کسب تجربه در این علم دریافت که از گوهرسنگ‌های ساییده و یا خرد شده در بهبود بیماری‌ها می‌توان استفاده نمود.

نکته 1: البته گوهرسنگ‌ها دارای انرژی و خواص ثابت شده و مثبتی برای بدن می‌باشند، می‌توانند درصورت استفاده غلط و نابه‌جا بسیار خطرناک بوده و اثرات جبران ناپذیری برای بدن به جا بگذارند، مثلا احساس خستگی یا سردرد، افزایش تعداد دفعات حرکات روده‌ای و ...

نکته 2: سنگ‌درمانی علمی شبیه طب سوزنی می‌باشد که با تحریک کانال‌های انرژی و سلسله اعصاب عمل می‌کند.

نکته 3: با پیشرفت تکنولوژی و تجهیزات، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که گوهرها با رنگ و فرکانس منحصر بفردشان هر کدام خواص درمانی مشخصی دارند، به طور مثال، یاقوت با فرکانس 925 نانومتر خاصیت درمانی گرم، خشک کننده، نیروبخش؛ عقیق با فرکانس 610 نانومتر خاصیت درمانی ضد آلرژی دارد. سیترین با فرکانس 590 نانومتر خاصیت درمانی گرم، نیروبخش، پاکسازی کننده؛ زمرد با فرکانس 565 نانومتر ترمیم کننده، ضد درد؛ توپاز با فرکانس 470 نانومتر خاصیت درمانی سرد، شل کننده عضلات، آرام بخش، ضدعفونی کننده.

نکته 4: فیروزه این ماده معدنی ارزشمند و خوش‌رنگ موجب آرامش عصبی شده و در تسکین دردها مؤثر است. در مصر باستان اعتقاد بر این بود که فیروزه شخص را از آسیب‌های روانی محافظت می‌کند و باعث افزایش مقاومت بدن و ایجاد احساسات آرام بخش در مواقع ناراحتی، تسکین دهنده زخم معده و ورم مفاصل، رفع گرفتگی عضلات، عفونت گلو و سم‌زدایی کبد، تنظیم فشار خون بسیار مؤثر است. این سنگ‌ها انسدادهای انرژی را پاکسازی می‌کنند  و هرگونه انرژی منفی را از بین می‌برد.

شاخص محاسبه ذخیره گوهرسنگ‌ها:

شاخص‌های محاسبه ذخیره گوهرسنگ‌ها با مواد معدنی دیگر متفاوت است، تا جایی که حتی یک نمونه کوچک چند گرمی نیز ارزشمند بوده و می‌تواند جزئی از ذخیره محسوب شود.

نکته: در ارزیابی و تخمین ذخیره گوهرسنگ‌ها تنها عیار مطرح نیست بلکه قابلیت فرآوری نمونه‌ها، برش، تراش، صیقل و پارامترهای فیزیکی همچون سختی و جلاپذیری بیشتر در نظر است.

مروری بر ثبت جهانی عقیق نمین از استان اردبیل به عنوان برند بین‌المللی:

پیشنهاد اقدام به ثبت جهاین عقیق نمین که در سال 96 توسط حقیر بهترین راهکار توسعه این گوهرسنگ ارزشمند کشور با اهداف ایجاد ارزش افزوده، ایجاد سهم بزرگ در صادرات و شهرت بین‌المللی به آن دادن و ایجاد اشتغال و فرصت‌های شغلی می‌باشد (لازم به یادآوری است که سنگ عقیق نمین استان اردبیل توسط اینجانب به عنوان برند بین‌المللی ثبت جهانی گردید).

نکته 1: از لحاظ زمین‌شناسی و سنگ‌شناسی، زون مذکور در زمان ژوراسیک میانی گزارش شده و شامل ماسه‌سنگ‌ها و شیل‌های تیره‌رنگ که با میان‌لایه‌های دولومیتی چرت‌دار همراهند و شامل سنگ‌های عقیق با درجه خلوص و رنگدانه‌های متنوع بوده و با قابلیت و تمام ارقام عقیق آن به صورت توده‌ای و متراکم با رگه‌های متعدد رنگی با قابلیت تورق در ابعاد بزرگ را دارد.

نکته 2: تاکنون 63 مورد عقیق در گستره جغرافیایی استان اردبیل شناسایی شده که مستعدترین جغرافیایی استان درخصوص سنگ‌های قیمتی، شهرستان خلخال و منطقه نمین است.

نکته 3: استان‌های اردبیل و خراسان رضوی با توجه به موقعیت‌های جغرافیایی و نزدیکی به کشورهای آسیای میانه همواره پتانسیل تبدیل به قطب اصلی گوهرشناسی کشور را دارند.

نکته 4: مقایسه سنگ عقیق نمین با سنگ عقیق یمن، از قابلیت این سنگ بی‌بدیل، بی‌رقیب بودن آن از لحاظ زیبایی و کیفیت است که بنا به تحقیقات انجام شده قابلیت رقابت با عقیق نمین را داراست. همچنین این دو سنگ شباهت‌هایی از نظر رنگ و نام با هم دارند و لیکن شرایط آب و هوایی و اقلیمی دو منطقه کاملا متفاوت بوده و عقیق یمن به دلیل قرار گرفتن در منطقه گرمسیری ماهیت آن زلال شده و نور از آن به سادگی عبور می‌کند اما عقیق منطقه سردسیر نمین، مات‌تر می‌باشد. ضمنا ذخیره عقیق یمن تمام یافته و تنوع رنگی محدود دارد، در صورتی که عقیق نمین، بیشترین طیف‌های رنگین‌کمانی . تلفیقی از رنگ‌های قرمز، نارنجی و زرد است که به عقیق پاییزی مینیاتوری و یکی از زیباترین سنگ‌های عقیق جهان شهرت دارد.

نکته 5: این معدن در 39 کیلومتری اردبیل واقع شده در جوار روستای پیرجوار از توابع شهرستان نمین قرار دارد.

مروری بر زمینه‌سازی معرفی کریزوکلای آذربایجان (فیروزه سیلیکاتی) به عنوان برند بین‌المللی در دست اقدام:

با توجه به شناسایی ذخیره مناسب، کیفیت عالی، خوش‌رنگ بودن آن، ارزش افزوده بسیار بالا و خواص درمانی آن، حقیر ایده معرفی، اطلاع‌رسانی و متعاقبا برندسازی را در دستور کار قرار داده‌ام.

نکته 1: معدن مذکور در استان آذربایجان شرقی در 58 کیلومتری شرق تبریز و 2 کیلومتری شمال‌شرق بستان‌آباد و همجوار روستای کلو واقع شده است.

نکته 2: کانه‌زایی در محدوده معدنی عمدتا به صورت لایه یا رگچه و یا نودول با بافت کلروفرم یافت می‌شود. زون‌های کانی‌سازی فیروزه عمدتا منطبق بر برخی لایه‌های کنگلومرا می‌باشد و از کانه‌های مس‌دار که به دلیل وجود مس، رنگ آبی گرفته‌اند می‌توان به ویژه به کریزوکلا و فسفات مس همچون فیروزه اشاره کرد.

راهکارها و پیشنهادهای توسعه گوهرسنگ‌ها:

برای دستیابی به ذخایر پنهان گوهرسنگ‌ها در درون زمین، مستلزم حفاری و اکتشافات به ویژه ژئوفیزیک در اعماق زمین الزامی است.

درخصوص گوهرسنگ‌ها، حتی ضایعات این سنگ‌ها را می‌توان با سنگجوری‌های مضاعف، پرعیارسازی کرد و این به عهده افراد بی‌سرپرست و انجمن‌های خیریه جهت ایجاد اشتغال خانگی بدون آلایندگی امکان‌پذیر است.

برندسازی گوهرسنگ‌ها به عنوان نشان جغرافیایی باید جهت سرمایه‌گزاری، ارزش افزوده و ایجاد فرصت‌های شغلی باد مد نظر و در دستور کار دستگاه‌های متولی قرار گیرد.

برگزاری نمایشگاه‌های گوهرسنگ‌ها در دنیا و اطلاع‌رسانی مناسب بسیار تأثیرگذار است.

سرمایه‌گذاری در این معادن و ایجاد ارزش افزوده، می‌توان صادرات گوهرسنگ‌ها را افزایش داد و سرمایه‌گذاری در اکتشافات تکمیلی و حصول ذخایر بیشتر و با کیفیت‌تر، در واقع مطالعات گوهرسنگ‌ها از اکتشاف تا بهره‌برداری تا فرآوری و صادرات را افزایش داد.

نکته قابل توجه درمورد گوهرسنگ‌ها این است که باید پیش از فروش و صادرات تراش داده شود.

ایجاد رشته گوهرشناسی در مقطع کارشناسی و برگزاری رشته‌های گوهرشناسی با آموزش‌های لازم از راهکارهای توسعه این شغل است.

تشکیل بورس گوهرسنگ‌ها راهکار مناسبی برای وجود منابع غنی کشور است.

فعال کردن این صنعت در راستای اقتصاد مقاومتی،رونق تولید، ترویج صادرات مواد غیرنفتی و درنتیجه رشد و شکوفایی اقتصادی است.

انتها/